Με διαφορά είκοσι χρόνων δημοσιεύθηκαν τα έργα δύο κορυφαίων θεωρητικών του εικοστού αιώνα με αντικείμενο τη θρησκεία: Οι στοιχειώδεις μορφές του θρησκευτικού βίου του Émile Dürkheim (1912) και Οι δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας του Henri Bergson (1932). Εισαγωγικά αναφέρομαι στα κοινά σημεία που παρουσιάζουν η ζωή και η σταδιοδρομία των δύο αυτών διανοητών, εστιάζοντας το ενδιαφέρον μου στα κοινά σημεία της στάσης τους έναντι της θρησκείας και της προσέγγισης του θρησκευτικού φαινομένου. Εν συνεχεία εντοπίζω κάποιες σημαντικές διαφορές ανάμεσα στον Dürkheim και στον Bergson, κυρίως αναφορικά με τα θεωρητικά ενδιαφέροντά τους όσο και με τους φιλοσόφους και γενικότερα τους συγγραφείς από το έργο των οποίων επηρεάστηκαν. Όσον αφορά ειδικότερα τη θρησκεία, η διαφορά ανάμεσα στον Dürkheim και στον Bergson ήταν σημαντική, όχι μόνο ως προς τις βασικές θεωρητικές και μεθοδολογικές τους αρχές (ενώ ο Dürkheim ήταν οπαδός της εκκοσμίκευσης, ο Bergson έτρεφε συμπάθεια για το θρησκευτικό συναίσθημα και, προς το τέλος της ζωής του, ήταν έτοιμος να ασπαστεί τον καθολικισμό) αλλά, κυρίως, λόγω των συμπερασμάτων στα οποία καταλήγουν. Ενδεικτικά, ενώ ο Bergson θεωρεί το μυστικισμό και ειδικότερα τον χριστιανικό μυστικισμό ως την ευγενέστερη έκφανση της θρησκείας, ο Dürkheim αντιτίθεται δριμύτατα σε κάθε μορφή μυστικισμού, προβάλλοντας το ιδεώδες της επιστήμης και του ορθού λόγου. Προς ενίσχυση των παραπάνω θέσεων, εκθέτω συνοπτικά τα βασικά στοιχεία της κριτικής που ασκεί ο Bergson, στις Δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας, στον Lévy-Bruhl και στον Dürkheim. Στη συνέχεια διερωτώμαι αν οι Δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας αποτελούν, τελικά, ένα βιβλίο κοινωνιολογίας ή φιλοσοφίας της θρησκείας, δεδομένου ότι, σύμφωνα τουλάχιστον με ορισμένους μελετητές, η μπερξονική αντίληψη της καταγωγής της ηθικής και της θρησκείας είναι ουσιωδώς κοινωνιολογική και μάλιστα υιοθετεί την κατεύθυνση που έδωσε ο Dürkheim στην κοινωνιολογία. Εκτίθεται, έτσι, συνοπτικά η θέση του Alfred Loisy, ιστορικού των θρησκειών και συναδέλφου του Bergson στο Collège de France, σχετικά με την επίδραση του Dürkheim στην μπερξονική προσέγγιση της ηθικής και της θρησκείας στις Δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας. Τέλος, αφού εντοπίσθηκαν ορισμένα κοινωνιολογικά στοιχεία στην μπερξονική προσπέλαση της θρησκείας, παρουσιάζω τα επιχειρήματα βάσει των οποίων ο Bergson απορρίπτει τη θέση του Loisy και υπερασπίζεται την πρωτοτυπία της δικής του ερμηνευτικής προσέγγισης του θρησκευτικού φαινομένου συγκριτικά με αυτήν του Dürkheim. Πρέπει, ίσως, να υπογραμμισθεί το γεγονός πως αντλώ τα επιχειρήματα του Bergson από χειρόγραφες σημειώσεις του στο περιθώριο της κριτικής μελέτης που είχε αφιερώσει ο Loisy στις Δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας, οι οποίες [σημειώσεις] δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά το 2002. Προκειμένου να αναδειχθούν οι βασικοί λόγοι εξαιτίας των οποίων ο Bergson αντιτίθεται στον Dürkheim όσον αφορά την αντιμετώπιση του θρησκευτικού φαινομένου, μελετώ, αφ' ενός, τη σχέση ανάμεσα στο άτομο και στην κοινωνία και τα πρωτεία της έννοιας της ζωής έναντι της έννοιας της κοινωνίας σύμφωνα με τον Bergson και, αφ' ετέρου, την κριτική που ασκεί αυτός σε βασικές προκείμενες της κοινωνιολογίας της εποχής του. Το κείμενο ολοκληρώνεται με την έκθεση του βασικού επιχειρήματος του Frédéric Worms - ενός από τους διαπρεπέστερους μελετητές της φιλοσοφίας του Bergson στις μέρες μας - ενάντια σε όσους προσάπτουν στην μπερξονική προσέγγιση της ηθικής και της θρησκείας τη μομφή του αναγωγισμού και ειδικότερα του βιολογισμού.
