Στην παρούσα εργασία ασχολούμεθα με τις φιλοσοφικές έρευνες του Πρόκλου στο Υπόμνημά του στον πλατωνικό Κρατύλον. Επιχειρούμε να αναγνώσουμε με την δέουσα αναλυτική επάρκεια και να εντάξουμε το έργο του σε φιλολογικούς και φιλοσοφικούς κλάδους, όπως είναι της Φιλοσοφίας της Γλώσσας, της Γνωσιολογίας, της Αισθητικής, της Λογικής, της Οντολογίας, της Πολιτικής και της Ηθικής και να προβούμε στις προκύπτουσες ερμηνευτικές προεκτάσεις. Στο εν λόγω πλαίσιο θα αναδείξουμε τον τρόπο με τον οποίο η γλώσσα στο έργο του αποτυπώνει την πραγματικότητα και, ακολούθως, το πώς οι λέξεις χαρακτηρίζονται από την αιτιολογική επιστημολογικά λειτουργία τους. Υπό αυτό το πρίσμα, ο νεοπλατωνικός σχολάρχης συγκροτεί με αφορμή τις λέξεις ένα θεωρητικό σύστημα αρχών το οποίο αντανακλά την σύνδεση του φυσικού με το μεταφυσικό σύμπαν, τα οποία εντάσσει με τις διακριτότητές τους σε ένα συνεκτικό και ολιστικό πλαίσιο.
Κεντρικόν ρόλο στην εν λόγω πραγματεία διαδραματίζει η έννοια του «ονόματος», το οποίο αντανακλά την ηχητική και την φθογγική αποτύπωση του συνόλου της επίγειας και της υπερβατικής πραγματικότητας. Το όνομα, όμως, δεν είναι απλά μία υλική-λεκτική αναπαράσταση ενός αντικειμένου· αντιθέτως, συνιστά ένα όργανο επικοινωνίας, τού οποίου κομβικό εγχείρημα αποτελεί η σύνδεση του υπερουράνιου κόσμου με τον κόσμο τής φυσικής εμπειρίας. Η θέση του αυτή είναι αρκετά απαιτητική, αρκεί να αναλογισθούμε πως επιχειρείται η σύνδεση μέσω τής «ταυτοπάθειας» δύο διαφορετικής ποιότητας κόσμων με διαφορετικές προδιαγραφές, διαφορετικές ιδιότητες και γνωσιολογικής και οντολογικής βάσης. Μάλιστα ο κόσμος των αισθήσεων αποτελεί, σχεδόν στο σύνολο της πλατωνικής παράδοσης το απείκασμα της νοητής πραγματικότητας. Επομένως, τα δύο επίπεδα διαφέρουν παρασάγγες αξιακά. Ως εκ τούτου, αντιλαμβανόμεθα πως το όνομα έχει αναλάβει ένα δυσεπίτευκτο έργο με πολλές απαιτήσεις, οι οποίες εκκινούν ήδη από την συστατική διάθεση και εκδιπλώνονται μέχρι τις επικοινωνιακές-γλωσσολογικές-πολιτικές προεκτάσεις του.
Το όνομα, λοιπόν, συνίσταται από την φύσει θέση του και από την νόμω-θέσει θέση του και τοιουτοτρόπως είναι δισυπόστατο. Κατά την μορφή του, εφόσον αποτυπώνει λεκτικά τα όντα και τις σημασίες τους, αποτελώντας αναπόσπαστο τμήμα τής ύπαρξής τους είναι φύσει, εφόσον a priori κατά την δημιουργία εκάστοτε όντος τού αποδίδεται ως συστατικό στοιχείο του και η αντίστοιχη ονομασία του, η οποία το καθιστά να -ή αναδεικνύει το πόσο- διαφέρει από τα υπόλοιπα όντα. Στην συνάφεια αυτή οφείλουμε να επισημάνουμε πως ανάλογα με το ποσοστό μέθεξης των όντων στην αντίστοιχη πλατωνική Ιδέα του αντανακλάται και το ποσοστό τής φύσει διάστασης του ονόματος. Ακολούθως, η θέσει προοπτική του σηματοδοτείται, αφενός, από το δεδομένο πως αποτελεί ηχητική-λεκτική αναπαράσταση του όντος και ως εκ τούτου διαθέτει μία υλική διάσταση βασιζόμενη μονίμως σε ετυμολογικούς κανόνες και, αφετέρου, πως προορίζεται για χρήση ως όργανο επικοινωνίας από τους θνητούς ανθρώπους, των οποίων η ελλειμματική οντότητά τους δεν τους επιτρέπει να γνωρίζουν πλήρως την πραγματική και ολική ουσία των όντων.
Το εν λόγω, λοιπόν, έργο έχει επωμιστεί ο ονοματοθέτης, ο οποίος είναι φιλόσοφος και διακρίνεται από την κεκαθαρμένη από τον υλιστικό ευδαιμονισμό ψυχή του. Έχει θεαθεί το Αγαθόν, γνωρίζει την ουσία των πραγμάτων, συνειδητά επιθυμεί και ηθικά πραγματώνει κατά την συναναστροφή του με τους υπόλοιπους πολίτες τα διδάγματα της ενατένισης του Ἑνός, της ανώτατης Αρχής, και έχει ως μέλημά του να τους τα μεταλαμπαδεύσει ώστε να τους απαλλάξει από την δυσαρμονία τού βίου των αισθήσεων. Ο φιλόσοφος ο οποίος έχει αναλάβει την διαδικασία τής ονοματοθεσίας δεν είναι άλλος από τον πλατωνικό φιλόσοφο-βασιλέα και πέραν της δόμησης των ονομάτων μέσω τής προσεκτικής σύνδεσης του γλωσσολογικού σημαίνοντος με το σημαινόμενο είναι επιφορτισμένος (εν γνώσει και κατ’ έπιλογήν του δίχως τίποτα να είναι επιβεβλημένο στις αξιακές σκέψεις, κινήσεις και συμπεριφορές του) να διδάξει τους διαδόχους του τον τρόπο κατά τον οποίο τα ονόματα αποδίδονται στα όντα. Αντιλαμβανόμενος την θνητή φύση του και έχοντας το ηθικό χρέος να μεταβιβάσει στην επόμενη πεφωτισμένη -κατά την προσδοκία του- γενεά τις γνώσεις του ταυτόχρονα δομεί ονόματα, διδάσκει τους εκλεκτούς και μυημένους στην αλήθεια μαθητές του και παρέχει στους συμπολίτες του ένα διπλό έργο κατάλληλο και προαπαιτούμενο, ώστε να συνεργαστούν αρμονικά και να συμβιώσουν στηριζόμενοι σε στέρεες βάσεις. Όπως γίνεται κατανοητό, η πολιτική διάσταση καθώς και η ηθική προοπτική των φιλοσόφων και της ονοματοθεσίας είναι διάχυτη.
Ο Πρόκλος καταλήγει λοιπόν στην αποδεδειγμένη στο έργο του παραδοχή πως το όνομα είναι διδακτικό και νομοθετικό όργανο, του οποίου ο σκοπός είναι τόσο η πολιτικής προοπτικής επικοινωνία των θνητών ανθρώπων μεταξύ τους όσο και η γνωσιολογική και η οντολογική επαφή τους με την υπερβατική πραγματικότητα, της οποίας η κορύφωση είναι το Ἕν- Ἀγαθόν. Την διασφάλιση της ακέραιας αυτής επικοινωνίας έχει αναλάβει ο φιλοσοφικός νούς, ο οποίος τόσο ως νομοθέτης, όσο και ως γραμματικός αλλά και ως διδάσκαλος μέσω τού έρωτα με το θείον αποτυπώνει και πραγματώνει κατά την δημιουργική διαδικασία των ονομάτων την ομοιομορφία, την αρμονία, την ορθότητα και την καλλιέπεια εφαρμόζοντας τις καλαισθητικές προεκτάσεις τής Ιδέας τού Κάλλους. Παρατηρούμε τοιουτοτρόπως στο εν λόγω σημείο και την επίδραση του φιλοσοφικού κλάδου τής Αισθητικής.
Όπως έχει ήδη διαφανεί, ο σχολάρχης τής Ακαδημίας, υιοθετεί αρκετές από τις θέσεις τού Πλάτωνα και, ακολούθως, τις εξελίσσει και τους αποδίδει μία πιο σύγχρονη οπτική. Ο τρόπος με τον οποίο αναλύει τις θεωρίες τού προκατόχου του είναι άκρως επιστημονικός, καθώς ήδη από την αρχή του έργου του σπεύδει να μας παρουσιάσει την ερευνητική μέθοδο την οποία θα ακολουθήσει, να υπογραμμίσει την σπουδαιότητα της διαλεκτικής την οποία συμμερίζεται και να την αντιδιαστείλει με την υποδεέστερη ρητορεία και σοφιστική. Η αναλυτική και ερμηνευτική διαδικασία την οποία ακολουθεί αποδεικνύει τον ολιστικό τρόπο προσέγγισης του ζητήματος περί των ονομάτων και της ονοματοθεσίας, εφόσον εκθέτει κάθε πτυχή του με απόλυτη λεπτομέρεια και αλληλοεξαρτώμενη από όλες τις υπόλοιπες. Με άλλους λόγους, οδηγείται στα ίδια συμπεράσματα από διαφορετικές οδούς ανάλυσης και η επισήμανση αυτή είναι που μας συναρπάζει και μας καθηλώνει να παρακολουθήσουμε τον τρόπο εκτύλιξης της εμβριθούς σκέψης του. Πρέπει πάντως να σημειώσουμε ότι ο τρόπος διά του οποίου μεταβαίνει από την μία παράγραφο στην άλλη κατά βάση δεν δηλώνεται από τον ίδιο, λεπτομέρεια που επιχειρούμε να αναδείξουμε μέσω της επεξεργασίας μας, με τις κατά την εκτίμησή μας, δέουσες ανακατασκευές.
