Τα ελληνικά Συντάγματα, από τη συγκρότηση του νεότερου ελληνικού κράτους και εφεξής, λαμβάνοντας υπόψη την παραδοσιακά συνάλληλη ιστορική και πολιτισμική σχέση που συνυφάνθηκε μεταξύ Ορθοδοξίας και ελληνικού έθνους κατά τη μακραίωνη διαδρομή τους, ιδίως κατά την Τουρκοκρατία, μερίμνησαν ιδιαιτέρως για την Ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία· την ανακήρυξαν ως «επικρατούσα» , την έθεσαν υπό κρατική προστασία και έδειξαν – μεταξύ άλλων- ξεχωριστή επιμέλεια για τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση της νεολαίας. Παράλληλα, η πίστη στις δημοκρατικές αρχές και το ανθρωπιστικό πνεύμα που χαρακτηρίζουν ανέκαθεν τον ελληνικό λαό οδήγησαν τους εκάστοτε συνταγματικούς νομοθέτες στο να διευρύνουν σταδιακά την προστατευτική τους εμβέλεια, εκτός από την «επικρατούσα» θρησκεία που ασπάζεται η μεγάλη πλειοψηφία των Ελλήνων, και στις ετερόθρησκες ή ετερόδοξες θρησκευτικές ομάδες.
Το ζήτημα της θρησκευτικής διαπαιδαγώγησης, ως απόρροια αυτής της συνταγματικής ιδιαιτερότητας αλλά και ως επιμέρους έκφανση της θρησκευτικής ελευθερίας, κατά τα τελευταία χρόνια εμφανίζεται ολοένα συχνότερα στο προσκήνιο της επικαιρότητας. Το επίκεντρο του προβληματισμού αφορά άλλοτε το δικαίωμα των γονέων να κατευθύνουν τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση των τέκνων τους, άλλοτε το περιεχόμενο της επίσημης διδασκαλίας του μαθήματος των Θρησκευτικών στα σχολεία κι άλλοτε το δικαίωμα των λοιπών μειονοτικών θρησκευτικών κοινοτήτων ή οπαδών ορισμένου δόγματος να ιδρύουν εκπαιδευτήρια και να εντάσσουν στο πρόγραμμα διδασκαλίας τους τη διδασκαλία των αρχών του θρησκεύματος ή του δόγματος που πρεσβεύουν .
Όπως είναι γνωστό η συζήτηση για τη διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι μακρότατη τόσο στη χώρα μας όσο και παγκοσμίως. Ένα ελάχιστο δείγμα, ένα ψήγμα αυτής της συζήτησης επιχειρήθηκε να παρουσιαστεί με την παρούσα μεταπτυχιακή εργασία. Στο Πρώτο Μέρος αναλύεται το καθεστώς της διδασκαλίας του μαθήματος των Θρησκευτικών στην ελληνική έννομη τάξη ενώ στο Δεύτερο Μέρος το ενδιαφέρον μετατοπίζεται και περιορίζεται στο αντίστοιχο καθεστώς σε επίπεδο ευρωπαϊκής εννόμου τάξεως. Ειδικότερα: Το Α’ Κεφάλαιο του Πρώτου Μέρους της παρούσας εργασίας πραγματεύεται το περιεχόμενο της διδασκαλίας του μαθήματος των Θρησκευτικών ξεκινώντας από την έννοια της εκπαίδευσης τόσο ως ατομικό δικαίωμα όσο και ως υποχρέωση της Πολιτείας. Στη συνέχεια γίνεται μια σύντομη ιστορική αναδρομή αναφορικά με την ένταξη του μαθήματος των Θρησκευτικών στο σχολικό πρόγραμμα, ακολουθεί η σχετική νομοθεσία για τη διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών υπό το ισχύον Σύνταγμα, ενώ δεν παραλείπεται η αναφορά και στα «Νέα» Προγράμματα Σπουδών για τα Θρησκευτικά στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Τέλος, ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται, τόσο θεωρητικά όσο και νομολογιακά, στην αρχή της ανάπτυξης της θρησκευτικής συνείδησης, την οποία, μεταξύ άλλων, υπηρετεί η εκπαίδευση. Με δεδομένο ότι, από καταβολής του ελληνικού κράτους, για λόγους ιστορικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς, το μάθημα των Θρησκευτικών είναι ομολογιακό της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης, η συνταγματική ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, παρέχει τη δυνατότητα απαλλαγής από το μάθημα των Θρησκευτικών . Στο Β’ Κεφάλαιο του Δεύτερου Μέρους της παρούσας εργασίας αναλύεται το καθεστώς απαλλαγής από το μάθημα των Θρησκευτικών στην Ελλάδα, κάνοντας μνεία των σχετικών Εγκυκλίων, των αποφάσεων της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (στο εξής ΑΠΔΠΧ) και του Συνηγόρου του Πολίτη (στο εξής ΣτΠ) και των σχετικών δικαστικών αποφάσεων των τακτικών διοικητικών δικαστηρίων και του Συμβουλίου της Επικρατείας. Η θρησκευτική εκπαίδευση και ειδικότερα το ζήτημα της θέσης του μαθήματος Θρησκευτικών στα δημόσια σχολεία είναι ένα διαρκώς επίκαιρο νομικό ζήτημα που αφορά τόσο το εθνικό, όσο και το διεθνές δίκαιο. Στα πλαίσια της παρούσας μεταπτυχιακής εργασίας, το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στη νομική θέση των Θρησκευτικών στην ευρωπαϊκή εκπαίδευση, καθώς η συλλογή και η επεξεργασία του απαραίτητου υλικού για το σχετικό καθεστώς άλλων εννόμων τάξεων (π.χ. Η.Π.Α. κ.τ.λ.), αν και ενδιαφέρουσα, ήταν μια χρονοβόρα διαδικασία, η οποία θα ξέφευγε του διαθέσιμου χρονικού πλαισίου εκπόνησης της παρούσας μεταπτυχιακής μελέτης. Η παρουσία της θρησκείας στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο δεν προσδιορίζεται από μια ενιαία μορφή και οργάνωση, αλλά σχετίζεται με τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που διαμόρφωσαν το περιεχόμενο των ευρωπαϊκών κοινωνιών για αρκετούς αιώνες. Η εκκοσμίκευση ως συνέπεια των διαφωτιστικών ιδεών και της θρησκευτικής ελευθερίας, επανάφερε στο προσκήνιο τις συζητήσεις για τη θρησκευτική αγωγή στα σύγχρονα δημόσια ευρωπαϊκά σχολεία. Η παρουσία της αγωγής αυτής σήμερα δεν έχει κοινά χαρακτηριστικά και εξαρτάται από τις σχέσεις κράτους – θρησκείας, από τον χαρακτήρα της θρησκευτικότητας των πολιτών, από τη θρησκευτική ελευθερία και την ελευθερία στην εκπαίδευση και από την πολιτισμική πολυμορφία. Στο Α’ Κεφάλαιο του Δεύτερου Μέρους της παρούσας μεταπτυχιακής εργασίας γίνεται ανάλυση των κρίσιμων διατάξεων για τη θρησκευτική εκπαίδευση κατά την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (στο εξής ΕΣΔΑ), καθώς και των σχετικών Συστάσεων του Συμβουλίου της Ευρώπης για τη θρησκευτική εκπαίδευση, ενώ επιχειρείται και μία περιληπτική παρουσίαση των κυριότερων συστημάτων του μαθήματος των Θρησκευτικών που απαντώνται στα δημόσια σχολεία των κρατών της Ευρώπης. Τέλος, στο Β’ Κεφάλαιο του Δεύτερου Μέρους παρατίθεται η κυριότερη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (στο εξής ΕΔΔΑ) για τη διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών και του δικαιώματος απαλλαγής από αυτή. Στόχος της εργασίας αυτής ήταν να δοθεί απάντηση στο κρίσιμο ερώτημα: εάν είναι ανεκτό κατά το Σύνταγμα, κατά το Ευρωπαϊκό Ενωσιακό Δίκαιο και κατά την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, να διδάσκεται στα ελληνικά σχολεία ένα μάθημα Θρησκευτικών, το οποίο έχει ομολογιακό/κατηχητικό χαρακτήρα, με διασφαλισμένο πλήρως το δικαίωμα εξαίρεσης του μαθητή, ή αν αυτό είναι συνταγματικά απαγορευμένο και πρέπει οπωσδήποτε να έχουμε ένα πολιτειοκρατικού χαρακτήρα μάθημα, το οποίο άρα θα έχει έντονα θρησκειολογικό περιεχόμενο και υπό το δεδομένο αυτό, αν μπορούμε πράγματι να φτάσουμε σε ένα μοντέλο μαθήματος που θα είναι παντελώς υποχρεωτικό, με απαγορευμένη ή πολύ δύσκολη την εξαίρεση.
(EL)
Since the establishment of the modern Greek state, since the establishment of the modern Greek state, taking into account the traditionally parallel historical and cultural relationship that has been intertwined between Orthodoxy and the Greek nation during their long journey, especially during the Turkish occupation, the Greek Constitutions have taken particular care of the Orthodox Christian religion; they declared it "predominant", placed it under state protection and showed – among other things – special care for the religious education of the youth. At the same time, the belief in democratic principles and the humanitarian spirit that have always characterized the Greek people have led the respective constitutional legislators to gradually expand their protective scope, apart from the "prevailing" religion espoused by the vast majority of Greeks, to hetero-religious or heterodox religious groups. The issue of religious education, as a result of this constitutional peculiarity but also as an individual aspect of religious freedom, in recent years has become increasingly at the forefront of the news. The focus of the concern concerns sometimes the right of parents to direct the religious upbringing of their children, sometimes the content of the official teaching of religious subjects in schools and sometimes the right of other minority religious communities or followers of a certain creed to establish schools and to include in their curriculum the teaching of the principles of religion or doctrine that they profess. As it is known, the debate on the teaching of Religion is very long both in our country and worldwide. A minimal sample, a nugget of this discussion was attempted to be presented with this postgraduate thesis. The first part analyzes the status of the teaching of the subject of Religion in the Greek legal order while in the second part the interest shifts and is limited to the corresponding status at the level of the European legal class. More specifically: The first chapter of part one of the present thesis deals with the content of the teaching of the subject of Religion, starting from the concept of education both as an individual right and as an obligation of the State. Then there is a brief historical retrospection regarding the inclusion of the subject of Religion in the school curriculum, follows the relevant legislation for the teaching of the subject of Religion under the current Constitution, while the reference to the "New" Curricula for Religious Studies in Primary and Secondary Education is not omitted. Finally, particular importance is given, both theoretically and jurisprudentially, to the principle of the development of religious consciousness, which, among other things, education serves. Given that, since the beginning of the Greek state, for historical, social and political reasons, the course of Religion is a confession of the Orthodox Christian faith, the constitutional freedom of religious conscience provides the possibility of exemption from the course of Religious. Chapter B of part two of this thesis analyzes the status of exemption from the course of Religious Studies in Greece, referring to the relevant Circulars, the decisions of the Hellenic Data Protection Authority (hereinafter DPA) and the Greek Ombudsman (hereinafter referred to as the Council of State) and the relevant court decisions of the ordinary administrative courts and the Council of State. Religious education and in particular the issue of the position of religious subjects in public schools is a constantly topical legal issue that concerns both national and international law. In the context of the present postgraduate thesis, the focus was on the legal position of Religion in European education, as the collection and processing of the necessary material for the relevant status of other legal classes (e.g. U.S.A., etc.), although interesting, was a time-consuming process, which would escape the available time frame for the elaboration of the present postgraduate study. The presence of religion in the wider European area is not determined by a single form and organization, but is related to the political and social conditions that shaped the content of European societies for several centuries. Secularism as a consequence of enlightenment ideas and religious freedom has brought the debates on religious education in modern public European schools back to the forefront. The presence of this education today has no common characteristics and depends on the relations between the state and religion, on the character of the religiosity of citizens, on religious freedom and freedom in education and on cultural diversity. The first chapter of part two of this postgraduate thesis analyzes the crucial provisions on religious education in the European Convention on Human Rights (hereinafter referred to as the ECHR), as well as the relevant Recommendations of the Council of Europe on religious education, while a summary of the main systems of the subject of Religion found in the public schools of the states of Europe is also attempted. Finally, chapter B of Part Two of Part Two lists the main case-law of the European Court of Human Rights (hereinafter ECtHR) on the teaching of the subject of Religion and the right to exemption from it. The aim of this work was to answer the crucial question: whether it is tolerable under the Constitution, the European Union Law and the European Convention on Human Rights to teach in Greek schools a subject of Religion, which has a confessional/catechetical character, with the right to exclude the student fully guaranteed, or whether this is constitutionally forbidden and we absolutely must have a state-owned subject, which will therefore have a strongly religious content and given this, if we can indeed reach a course model that will be completely mandatory, with a forbidden or very difficult exception.
(EN)
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
